پیشینه بوشهر

استان بوشهر در جنوب ایران و در حاشیه شمالی خلیج فارس قرار دارد. بوشهر یکی از مراکز باستانی و تمدن و فرهنگ ایران زمین به شمار می رود. بر اسا کاوش ها و پژوهش های باستان شناسی پیشینه و تمدن در بوشهر به بیش از چهار هزاز سال پیش باز می گردد. نخستین سنگ بنای تمدن در بوشهر، در زمان ایلامی ها گذارده شده است.

بوشهردردورهایلامىیکىازمراکزمهّمفرهنگىوتجارىبهشمارمى‏رفتهاستوشهرتاریخىلیان( واژه ایلامی به معنی سرزمین آفتاب درخشان)پلارتباطىایلامیانبانواحىاقیانوسهندوجنوبشرقىآسیابودهاست. پادشاهانمعروفایلامىدردوران‌ طلایىتمدّنعیلام،همچون «شِیل‏هاک - اِینشوشیناک»، «هُوباننومنا» و«شُوتروکناخونته» دراینمنطقهمعابدوبناهاىمذهبىاحداثکردهبودند. ازجمله‏ىاینبناهامى‏توانبهمعبد «کیریرىشه» (کری ریشا)، «ایزدبانوىتمدّنعیلامى» درمنطقه‏ى «دستک» و «سرتُل» اشاره کرد.

دردورانمادوهخامنشىتمدّنبوشهربهحیاتخودادامهدادبهخصوصدرزمانهخامنشیان،پادشاهاناینسلسلهتعدادىکاخدرنواحىتوج (توز)و دشتستانبناکردند کهازجملهبهبقایاىکاخزیباومجلّلهخامنشیاندر (تااُوکه درودگاه)، چرخاب (برازجان)، سنگ سیاه( جتوط)و «تَلمُر» مربوطبهدوره‏ىایلامىوهخامنشىمى‏تواناشارهنمودکهویرانه‏هاىآناکنونباقىاست.

درزمانسلوکیان،بوشهرموردتوجّهرومى‏هاقرارگرفترومى‏هااینشهررا«مزامبریا» نامیده‏اند. واژه‏ىمذکوردرسفرنامه‏ىنئارخوسآمدهومنظورازآنشبه‏جزیرهبوشهربودهاست.براساسپژوهش‏هاىرومنگریشمن‌ باستان‏شناسفرانسوى،سلوکى‏هادرکناره‏هاىخلیج‏فارسوبوشهرکنونى،شهرىبهنامانطاکیهبناکردندکهمدّت‏هاازرونقو

آبادىویژه‏اىبرخورداربود.«سلوکیانکمترازنهشهردرساحلخلیج‏فارسبناکردندوازآنجملهاستانطاکیهدرپارس - بوشهرامروزهـکهجانشینشهرعیلامىگردید.»

درزمانساسانیان،بوشهرموردتوجّهوعنایتویژه‏اىبودهاست. درکتابکارنامه‏ىاردشیربابکان،بوشهرقدیمرا «بوختاردشیر» (یا ریواردشیر) نامیده‏اند،چنان‏کهدراینکتابآمدهاستکه:«چونشدریابهچشمبدید [اردشیربابکان] اندریزدانسپاسدارىانگاردوبدانجاروستایىرا،بوختاردشیر [شهرىکهآزادىیافتهاست] نامنهاد. تا پایان حکومت ساسانیان ریواردشیر به عنوان یک بندر مهم تجاری و دفاعی و فرهنگی فعال بوده است. ساسانیان در ریواردشیر که بعد ها ریشهر نام گرفت ، دژو باراندازی مستحکم و عظیمی بنا نمودند. دژ نظامی ساسانیان در ریشهر دارای خندق های عظیم بود. در این دوره به واسطه ی ارتباط و آشنایی ایرانیان با فرهنگ یونانی و سریانی، برخی آثار فلسفی و پزشکی از زبان سریانی به پهلوی ترجمه شده و یکی از مراکز ترجمه این آثار، بندر باستانی «سینیز» یا بندر دیلم امروزی بوده است.

باسقوطسلسله‏ىساسانىبهدستاعرابمسلمان،تمدّنوفرهنگریواردشیر (ریشهر) نیزروىبهویرانیگذاشت. بنابرنقلطبرىوبلاذرىدرکتاب‏هاىخود،شهربوشهردرفاصلهسال‏هاى 19 تا 22 هجرىقمرىبهدست«عثمان‏ابنابى‏العاص» فتحشد. «شهرک،مرزبانووالىفارس،آمدنتازیانراسختعظیموگرانمى‏دید. زیراداستانگستاخىوشجاعتونیزپیروزىتازیانرابرهمه‏ىدشمنانشنیدهبود. پسلشکرىعظیمفراهمآوردوبهراشهر [ریشهر] درسرزمین‏هاىخوره‏ىشاهپورشد. آنجاىخوددرنزدیکىتوجاست.».

ازاوضاعواحوالریشهرازسقوطاینشهربهدستمسلمینتازماننادرشاهافشار (1747 - 1736 م / 1160 - 1149 ه. ق) اطّلاعاتاندکىدردستاست.ضربه‏اىکهاعرابمسلمانبراینشهرواردآوردند،موجبشدتاریشهرمرکزیّتواهمیتخودرابراىچندینقرنازدستبدهدوبهشهرىمتروکومنزوىمبدلگردد.

بعد از استیلای مسلمین بر کرانه های شمالی خلیج فارس، بندر سیراف در 240 کیلومتری جنوب شرق بندر بوشهر که در دوره های اشکانی، سلوکی و بویژه ساسانی از بنادر مهم ایران بود مورد توجه مسلمانان نیز قرار گرفت و با فعالیت بازرگانان ایرانی به بزرگترین بندر قلمرو حکومت اسلامی تبدیل شد. به گونه ای که این بندر در قرن چهارم هجری ثروتمند ترین و باشکوه ترین بندر تجاری ایران بوده است. اما در سال 36 هجری قمری به دلیل وقوع زمین لرزه ای ویرانگر در سیراف این بندر جایگاه برترخود را از دست داد. با این وجود بنادر استان بوشهر مانند سیراف، نایبند، نجیرم، ریشهر (بوشهر)، جنابه (گناوه)، سینیز (دیلم) در دوره های اسلامی به حیات اقتصادی و تجاری خود ادامه دادند.

تاریخ جدید بوشهر با پادشاهی نادرشاه افشار(1148-1160ه.ق/1736- 1747.م) شروع می شود. نادر و سیاست دریایی او در مبارزه با عثمانیها و گسترش قلمرو دریایی او در خلیج فارس سبب شد تا شهر بوشهر مورد توجه قرار گیرد. نادرشاه، بوشهر که نام آن را به بندر نادریه تغییر داده بود، بابهکارگماردنیکتاجرانگلیسىبهنام «جانالتون»بوشهررابهصورتیکمرکزمهّمکشتى‏سازىوپادگاننظامىدرآورد. بنابرگزارشهلندى‏هادرزماننادرناوگانىباهشتتادههزارمرددربوشهرمستقربودهاست. همچنینچندکارخانه‏ىکشتى‏سازىنیزدراینشهراحداثگردیدهبود.بامرگنادردرسال 1747 م / 1160 ه. قسپاهعظیمدریایىاوبینحاکمبوشهروبندرعبّاستقسیمشد. «شیخ‏ناصرخانآلمذکور» کهدردوراننادریکىازدریاسالارانوىبود،پسازمرگشاه،کشتى‏هاوناوگانمستقردربوشهررامتصرّفشده،حکومتمقتدرانه‏اىبراىخوددربوشهرتدارکدید. بعدازفوتاوفرزندش«شیخنصرخان» درسال 1768 میلادى (1182 ه. ق) حکمرانبوشهرگردید. درزماناووپدرشکهازاعرابنجدبودند،بوشهرروبهعمرانوآبادىگذاشتوروابطتجارىگسترده‏اىباهلندى‏هاوانگلیسى‏هابرقرارگردید.

باظهورکریم‏خانزند (1779 - 1757 میلادىو 1193 - 1171 ه. ق) وپایاندوره‏ىهرجومرجناشىازمرگ «نادرشاه»،بوشهروتاریخآنواردمرحله‏ىتازه‏اىشده. جابه‌جایی مرکز قدرت ایران از خراسان به شیراز سبب شد تا بوشهر که به شیراز نزدیک بود، بندر اصلی بازرگانی ایران شود. کمپانی هند شرقی انگلیس که در بندرعباس و دیگر بنادر ایران با مشکلاتی مواجه شده بود، بوشهر را به عنوان پایگاه اصلی بازرگانی خود در خلیج فارس برگزید.درسال 1763 میلادى (1177 ه. ق) انگلیسى‏هاباحمایت «شیخ‏نصرخان»قراردادمعروفىبا «کریم‏خانزند» وحکمرانبوشهرمنعقدکردندکهدرواقعسنگبناىحضورنظامىـاستعمارى «انگلستان» درجنوبایرانوخلیج‏فارسبودوانگلیسى‏هاتاآنتاریخهرگزچنینامتیازىرادرخلیج‏فارسبهدستنیاوردهبودند.

پسازمرگکریم‏خانزندونزاعوکشمکشبازماندگانوىبرسرقدرت،«آقامحمّدخانقاجار» بهقدرترسید. دردورانقاجاریهبوشهرنهتنهااهمّیّتخودراازدستنداد،بلکهبهعنوانیکىازمراکزبسیارمهّمتجارى،فرهنگىوسیاسىدرآمد. بوشهردردوره‏ىقاجارشهرىبودکهاکثردولت‏هاىبزرگدنیادرآنشهردفترنمایندگىداشته‏اندوتجاربزرگدرآنجافعّالیّتتجارىانجاممى‏داده‏اند.در زمان فتحعلیشاه قاجار که انگلستان نفوذ خود را در هند گسترش داده بود، در سال 1812.م/1227ه.ق دفتر نمایندگی سیاسی خود را در بوشهر تاسیس کرد. حضور فعال انگلیس در بوشهر زمینه ساز حضور دیگر دولت‌های اروپایی شد. برخی از دولت‌های اروپایی مانند هلند، فرانسه، روسیه، آلمان، سوئد، آمریکا، نروژ، ایتالیا و عثمانی کنسولگری های خود را در بوشهر تاسیس کردند. به دنبال حضور نمایندگی‌های سیاسی کشورهای خارجی و فعالیت بازرگانان ایرانی و خارجی، بوشهر بندر اصلی و عمده سراسر خلیج فارس شد. اینشهردروازه‏ىجنوبىایرانبراىتبادلافکارسیاسىومناسباتفرهنگىبود.تأسیسمدرسه‏ىسعادتمظفرى (1317 ه. ق)،انتشارروزنامه‏ىمظفرى،استقرارهیأت‏هاىسیاسىوتبشیرى،وجوددفاترگمرکىوبانکى،همهحکایتازاهمّیّتاینشهرـتاقبلازاتصالراه‏آهنسراسرىبهخرّمشهرـدارد. بوشهرمرکزحکمرانىبنادربودهومرکزنمایندگىبریتانیادرخلیج‏فارسنیزدرهمینشهرقرارداشتهاست.

بوشهر در تحولات دوقرن اخیر دارای نقش خاصی بوده و چندین نوبت مورد هجوم نیروهای خارجی قرار گرفته است. نخستین بار هلندی ها جزیره ی خارگ را به عنوان مستمره هلند اشغال کردند  در پاسخ به این تجاوز مقاومت مردم جنوب به سرداری میر مهنای بندر ریگی پدید آمد و هلندیان که تا آن زمان قدرت بلا منازع خلیج فارس بودند توسط میرمهنا از خارگ و دریای فارس رانده شدند. پس از آن انگلیسی ها در سه نوبت به بوشهر و روستا ها و شهر های اطراف آن حمله نظامی نمودند.  با وقوع جنگ جهانی اول، بوشهر و روستاهای اطراف آن، کانون یکی از بحرانی ترین مناطق ایران قرار گرفت. انگلیسی ها به فاصله ی یک سال پس از شروع جنگ جهانی اول شهر بوشهر را متصرف شدند.  تنگستانی ها همگام با مردم بوشهر و با مرجعیت روحانیون برجسته و مبارز بوشهر به رهبری رئیسعلی دلواری و دیگر خوانین منطقه علیه این اشغال و تجاوز قیام کردند و در این راستا حماسه های با شکوهی آفریدند.

پس از پایان جنگ جهانی اول و ظهور رضا شاه پهلوی بوشهر همچنان کانون پر تشنج وقایع باقی ماند و قبایل و خوانین بسیاری علیه حاکمیت رضا شاه سر به طغیان برداشتند که از جمله این سرداران می توان به قیام خالو حسین بردخونی از سال 1308 تا 1310 هـ .ش علیه خلع سلاح خوانین و همچنین قیام غضنفر السلطنه برازجانی همرزم رئیسعلی دلواری در سال 1308 هـ .ش اشاره کرد.